نوشته‌های جامعه‌شناسی

باور به یک برنامه‌ریزی شهری منسجم و منظم اجتناب‌ناپذیر است. شهر‌ها بدون برنامه‌های کوتاه و بلندمدت درگیر مسائل و مشکلات بسیاری خواهند شد و قدر مسلم هزینه‌های جبران‌ناپذیری را بر دوش مردم و مدیران شهری خواهند گذاشت. شهر‌هایی که به برنامه‌ریزی توجه می‌کنند، توسعه متوازن دارند و کیفیت زندگی شهری را نیز تضمین می‌کنند. امروزه شهر‌ها از طرح‌های مطالعاتی چندی بهره می‌برند؛ طرح‌های جامع که اصول و راهبرد‌های اساسی شهر، پهنه‌بندی‌ها و کاربری‌های مختلف شهری را پیشنهاد می‌دهند، در رأس آن قرار دارند. در مرحله دوم، طرح‌های تفصیلی شهری قرار دارند که به‌نوعی راهنمای پیاده‌سازی و اجرایی‌کردن طرح‌های جامع هستند. طرح‌های جامع، بلندمدت و طرح‌های تفصیلی، کوتاه‌مدت هستند. طرح‌های جامع زمانی امکان اجرایی پیدا می‌کنند که طرح‌های تفصیلی و جزئی‌تر پس از آن تصویب و اجرا شود. این نوع طرح‌ها ازجمله طرح‌های حیاتی، اساسی، هزینه‌بر و ضروری در هر شهری به‌ویژه کلان‌شهر‌ها محسوب می‌شوند. اصولا در اجرای مطالعات طرح‌های جامع و تفصیلی به بخش‌هایی مانند جوانب کالبدی، اقتصادی، ترافیک و تردد، محیط‌زیست، چشم‌انداز‌ها و اصول برگرفته از طرح‌های فرادستی، زیرساخت‌های شهری، وضعیت مسکن و تملک و بخش‌های اختصاصی شهر‌ها همچون گردشگری و... توجه می‌شود. این بخش‌ها از سوی کارشناسان مختلف انجام می‌شود و در یک نظام یکپارچه در کنار هم قرار می‌گیرد. بررسی وضعیت طرح‌های جامع و تفصیلی نشان از نقاط ضعف مختلفی است که نمود آن را در وضعیت فعلی شهر‌ها به‌خوبی ملاحظه می‌کنیم. یکی از بخش‌هایی که بیش از دیگران به آن بی‌توجهی شده، مطالعات و ارزیابی‌های اجتماعی طرح‌های جامع و تفصیلی است. به‌راستی که شهر از سوی مهندسان، مطالعه و طراحی می‌شود، ولی جامعه‌شناسان، روان‌شناسان، اقتصاددانان و محققان علوم اجتماعی کمتر در آن‌ها به ایفای نقش می‌پردازند. در ضوابط بالادستی نیز به‌طور مشخص و دقیق جایگاه آن‌ها دیده نشده است و بنابراین وقتی طرح‌ها به مرحله اجرا و پیاده‌سازی می‌رسند، مشکلات یکی پس از دیگری خود را نشان می‌دهند. نبود نظام منسجم و یکپارچه مطالعات باعث می‌شود بخش‌های مختلف مطالعات طرح‌های جامع و تفصیلی به‌صورت جزیره‌ای انجام شود و امکان یکپارچه‌سازی یافته‌ها از بین برود و چیرگی با بعد کالبدی باشد. اقتصاد شهر نیز خود را صرفا به این بعد وابسته می‌کند و زندگی پایدار، کیفیت زندگی مناسب و فعالیت شهری و حتی درآمد پایدار شهری تضعیف می‌شود. اگر سازمان‌هایی که وظیفه مطالعه و ارائه طرح‌های کلان‌شهری را دارند، توجه ویژه‌ای به ابعاد اجتماعی نمایند، به مراتب حین اجرا مشکلات کمتری با جامعه و بهره‌برداران خواهند داشت. مطالعات اجتماعی از ۲ جنبه می‌تواند یاری‌رسان طرح‌های جامع و تفصیلی باشد؛ در جنبه اول، این مطالعات می‌تواند راهبرد‌های اجتماعی و کلان در رابطه با آینده شهر‌ها ارائه نماید و این راهبرد‌ها می‌تواند پیشنهاد‌های کلان طرح‌های جامع را تحت‌تأثیر قرار دهد. در بعد دیگر، مطالعات اجتماعی می‌تواند راهنمای ارائه و اجرای طرح‌های تفصیلی در سطح خرد باشد. در بررسی شرح خدمات این مطالعات متوجه می‌شویم که به ابعاد اجتماعی و فرهنگی نگاهی بسیار سطحی و غیرمنسجم می‌شود. برای مثال، بیشتر این مطالعات صرفا به جوانب جمعیت‌شناختی و قشربندی اجتماعی، ابعاد امنیتی و وضعیت سکونت توجه می‌کنند؛ درصورتی‌که به ابعادی همچون مشارکت اجتماعی، هویت اجتماعی عدالت اجتماعی، رضایتمندی شهروندان و موارد دیگر توجه نمی‌شود. مطالعات اجتماعی با نیازسنجی از شهروندان، ارزیابی آثار اجتماعی طرح‌های اجراشده قبلی، ارزیابی آگاهی و مشارکت شهروندان در اجرای طرح‌های شهری، ارائه پیشنهاد‌های عملکردی در این برنامه‌ها و همچنین ارائه نمود‌های عینی و کالبدی جوانب اجتماعی باید در کنار مهندسان قرار گیرد. امروزه با توجه به چالش‌ها و مشکلات بسیار در اجرای این طرح‌ها توجه بیشتری به مطالعات اجتماعی می‌شود، ولی این امر همچنان از وضعیت مناسبی برخوردار نیست. محققان اجتماعی با نقد و بررسی این طرح‌ها و ارائه پیشنهاد‌های درخور توجه می‌توانند به تعامل با مهندسان شهری وارد شوند و به تقویت طرح‌های جامع و تفصیلی بپردازند.

حمید مسعودی پژوهشگر اجتماعی جهاد دانشگاهی

روزنامه شهرآرا، 21 آبان 1398

بیش از ۱۰ سال می‌شود که توجه به زیارت پیاده امام رضا (ع) برجسته شده و در سال‌های اخیر این موضوع به دلیل حجم بالای زائران پیاده توجه رسانه‌ها، مدیران و عموم مردم را به خود جلب کرده است. اولین پرسش در این زمینه در حوزه انگیزه و نیت‌های زیارت پیاده است. چرا زائران برای زیارت امام رضا (ع) این نوع حرکت را انتخاب می‌کنند و مصرند که حتما پیاده به زیارت امام خود بروند؟ چه زمینه‌هایی تقویت‌کننده این حرکت است و این اقدام چه پیامد‌هایی برای زائران خواهد داشت؟ در ادامه به شرح این ۳ محور یعنی انگیزه‌ها، زمینه‌ها و پیامد‌های زیارت پیاده امام رضا (ع) پرداخته می‌شود. مهم‌ترین انگیزه‌ای که باعث گرایش به زیارت پیاده می‌شود، علاقه و ارادت به امام رئوف است، و کنشگر اجتماعی، تلاش می‌کند این علاقه را به سنتی‌ترین و دشوارترین شیوه ممکن نشان دهد. در رابطه با زمینه‌ها و پیشران‌های این حرکت، می‌توان گفت حضور زائر در این نوع زیارت زمان بیشتری را برای ارتباط با امامش فراهم می‌کند و همچنین به شیوه زیارتش تنوع می‌بخشد. سختی‌کشیدن و تحمل دشواری‌های مسیر باعث می‌شود زیارت برایش ارزشمند شود و بیشتر قدردان آن باشد. در بُعد اجتماعی زیارت پیاده نوعی کنش جمعی محسوب می‌شود که در آن کنشگر مذهبی نوعی فعالیت گروهی انجام می‌دهد که برایش ارزشمند است. او در محیطی دوستانه و خویشاوندی و همسایگی قرار گرفته و این رویداد را در مسیر سایر رویداد‌های مذهبی همچون مراسم مذهبی محل سکونتش قلمداد می‌کند.
زائران پیاده در مسیر زیارت پیاده با مشکلاتی روبه‌رو هستند که نیازمند بررسی و رفع است. اولین نوع مشکلات زیرساختی است و تکرار بیشتری در سال‌های اخیر داشته است. آن‌گونه که شواهد و قراین نشان می‌دهد، ضعف در ارائه خدمات بهداشتی مانند سرویس‌های بهداشتی و حمام، ضعف در ارائه خدمات اسکان، اقامت و استراحت و ضعف در تردد و جابه‌جایی در مسیر‌ها از مهم‌ترین مشکلات زیرساختی است. این مسائل به ضعف در برنامه‌ریزی و مدیریت منابع بازمی‌گردد. از مسائل و مشکلات دیگر زائران پیاده، ضعف در ارائه موادغذایی است. اگرچه درصد بالایی از خوراک این گروه‌ها به‌صورت مردمی و خودجوش ارائه می‌گردد، کمبود‌هایی نیز در کیفیت و کمیت آن احساس می‌شود. همچنین امکان بروز خطرات در شب برای زائران وجود دارد و در مسیر‌هایی که زیرساخت آن مهیا نیست، امکان بروز مشکلات تردد در روز نیز وجود دارد. در این میان کودکان، خانم‌ها و افراد ناتوان دچار مشکلات دوچندان می‌شوند. به دلیل تجربه کم زائران در پیاده‌روی، مشکلات جسمی و فیزیکی نیز در زیارت پیاده برای آن‌ها به وجود می‌آید که نیازمند مداوا و درمان است.
سنخ دوم مشکلات به ابعاد فرهنگی بازمی‌گردد. زیارت پیاده نوعی حرکت فرهنگی و مبتنی بر مناسک فرهنگی است و در این راستا لازم است از این زاویه نیز به آن پرداخته شود. بُعد عینی و ذهنی فرهنگی زیارت پیاده می‌تواند مشکلاتی را دربر داشته باشد که نیازمند بررسی و اصلاح است. به نظر می‌رسد بُعد رفاهی و اجرایی زیارت پیاده مشکلاتی دارد، ولی بیش از بُعد معنوی و ذهنی آن مورد توجه قرار گرفته است. حضور فعالان و مشاوران فرهنگی، تهیه و توزیع محصولات مناسب فرهنگی و ارائه خدمات فرهنگی در موکب‌ها از مهم‌ترین پیشنهاد‌هایی است که می‌تواند جوانب فرهنگی زیارت پیاده را تقویت کند. با تمام تلاش‌هایی که شده است، انتظار می‌رود زائران پیاده از مناسک‌گرایی به سمت معرفت‌افزایی سوق پیدا کنند. در این راستا بهینه است که برنامه‌ها و محصولات فرهنگی با خلاقیت و جذابیت بیشتری تولید و عرضه شود و بین سازمان‌های متولی زیارت پیاده همچون استانداری، آستان قدس، شهرداری، بهداشت، پلیس و راهداری هماهنگی بیشتری صورت گیرد.

حمید مسعودی؛ پژوهشگر جهاد دانشگاهی

روزنامه شهرآرا، نهم آبان ماه نود و هشت