نوشته‌های جامعه‌شناسی

فصل چهارم

شهر به مثابه نظام اجتماعی-فضایی

سوال اساسی که نویسنده کتاب در این فصل به دنبال پاسخ گویی به آناست:
آیا شهر به مثابه یک نظام اجتماعی- فضایی می باشد و می توانیم ترکیبی از این دو را درباره شهر در نظر بگیریم؟

پس از جنگ جهانی دوم و افول جامعه شناسی شهری، رکس و مور با استفاده از نظریه های وبر و برگس نظریه جدیدی مطرح نمودند که به طور عمده در قالب بررسی منابع کمیاب در شهر و مبارزه ای که برای بدست آوردن آن در بین گروه های اجتماعی وجود دارد، مانند زمین شهری، امکانات سرمایه ای در شهر که بحث توزیع قدرت در شهر در رابطه با معیار سیاسی مرتبط می گردد، بپردازد.
فرآیندهای اجتماعی اساس درون شهر از یک طرف به شیوه تخصیص مسکن کمیاب و مطلوب از طریق بازار و ابزارهای اداری و ازطرف دیگر به مبارزه برای مسکن توسط گروههایی که جایگاه متفاوتی در سلسله مراتبی مسکن دارند بر میگردد. تاکید بر مسکن به مثابه یک حوزه با اهمیت و به لحاظ تحلیل متمایز برای جامعهشناس شهری و پیوند فضایی شهر با سازمان اجتماعی از طریق نظام تخصیص مسکن از ویژگیهای طرح رکس و مور است.
پال نیز مانند رکس و مور، معتقد است که شهر منبع نابرابریهای جدیدی، افزون برنابرابریهای موجود در بازار کار است. از نظر پال وظیفه جامعه شناسی شهری مطالعه الگوهای توزیعی نابرابریهای شهری است.از نظر وی هرچند نظام شهری را نمیتوان از جامعهکل جداکرد ولی با وجوداین فرایندهای مهمی در درون شهر وجوددارد که به سهم خود قابل شناسایی و تحلیل هستند که مهمترین آن مربوط به توزیع منابع کمیاب شهری میشوند.این رهیافت پال سه دلالت مهم دارد یکی اینکه فضا ذاتاً نابرابر است دیگر اینکه در نظام شهری دروازه بانان گوناگونی وجود دارند که تصمیم آنان میزان دسترسی بخش های گوناگون جمعیت به انواع منابع مهم شهری را تعیین می کند و در نهایت اینکه تضاد بر سر توزیع منابع شهری در هر جامعه ای اجتناب ناپذیر است. پال معتقد است در آینده ممکن است آگاهی از محرومیتهای مشترک شهری توسعه یابد که در اینصورت تضاد بین مدیران و مردم در نظام شهری افزایش خواهد یافت. بر این اساس سه عنصر محدودیت فضایی،تخصیص اجتماعی و تضاد بر سرتوزیع فرصتهای زندگی در نظام شهری روی هم رفته چهارچوب پال برای تحلیل جامعه شناختی شهری را تشکیل میدهند. درنهایت پال دیدگاه خود را اینگونه خلاصه میکند:
1-محدودیتهای فضایی مهمی دردسترسی به منابع و امکانات کمیاب شهری وجود دارد و معمولاًدرفاصله زمانی/هزینهای متجلی میشود.
2-محدودیتهای اجتماعی مهمی دردسترسی به تسهیلات کمیابشهری وجود دارد و بیانگر توزیع قدرت درجامعه است.
3-وضعیت برخاسته از شرایط 1و2 را میتوان نوعی نظاماجتماعی-فضایی نامید. جمعیتی که دسترسی آنها به منابع محدود است را متغیروابسته و کسانی که دسترسی را کنترل می کنند یعنی مدیران سیستم را می توان متغیر مستقل دانست.
4-بروز تضاددرنظام شهری اجتناب ناپذیراست.
مطالعات زیادی بر اساس نظریه پال انجام شد با این حال با دو مشکل مواجه بودند؛ اولین مشکل این بود که آیا باید اهداف تحقیق خود را به ارزشها و اهداف افرادی محدود کرد که در موقعیتهای برتر سلسله مراتب اداری قراردارند یا به کارمندان سطح پایینتری که برخوردمستقیم بامشتریان دارند؟ دوازه بانان بخش دولتی مهمترهستند یاخصوصی؟ مشکل دوم مربوط به استقلال مدیرانی بود که برای مطالعه انتخاب شده بودند چرا که آنها نیز محدودیتهای سازمانی داشتند.
این دو مشکل سبب شد پال مدیریت گرایی شهری خود را اصلاح کند و بین مدیران بخش دولتی و خصوصی تمایز قائل شود و تعریف خود را به مدیران دولتی محدود کند و پذیرفت که مقامات دولتی محلی باید در شرایط وجود محدودیتهای تحمیل شده ناشی از رابطه آنها با بخش خصوصی و دولت مرکزی عمل کنند. و به این ترتیب مدیران شهری را به عنوان متغیر واسط مفهوم سازی کرد که بین فشارهای بخش خصوصی و تقاضاهای دولت مرکزی و جمعیت محلی نقش میانجی را ایفا می کنند.
بحث پال در مورد نقش دولت در جامعه صنفمحور جدید در چارچوب سنت وبری قرار میگیرد و بیانگر سه موضوع 1-مفهومسازی دولت به عنوان یک دستگاه تحت کنترل افراد که دارای اهداف و انگیزه های ثابت ومشخص است2-شیوه عمل دولت به گونه ای است که فرض بر این است که مقامات و متخصصان فنی در مقابل رهبران سیاسی انتخاب شده،برتر و غالب هستند و3-تعهدبه نظریه سیاست به عنوان یک حوزه مستقل از روابط طبقات اقتصادی.
به طورکلی اهمیت نظریهپال در این است که میپذیرد دولت چه در سطح ملی و چه در سطح محلی در شکل دادن و تاثیرگذاری برفرصتهای زندگی مردم نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. با این حال همین که پال زیر فشار منتقدان مارکسیست پذیرفت که مدیران از سوی نظام سیاسی-اقتصادی که در آن مجبور به ایفای نقش هستند،دچار محدودیتاند نظریه او کیفیت کارامدتحلیلی خود را ازدست داد. هرچقدر این نظریه واقعگرایانهتر شد قدرت تبیینی آن هم کمتر شد. وقتی پال موضع خود نسبت به مدیران شهری را تغییر داد،به جای مطالعه نظام شهری به مطالعه اقتصاد سیاسی ملی پرداخت. در این انتقال ایده«شهری»به عنوان یک موضوع خاص تحلیل گم شد و تاکید اولیه او بر شهر به نوعی دغدغه مغشوش نسبت به فهم فرایندهای اجتماعی عام که شهر را در برگرفته اند تبدیل شد.
توزیعمسکن و کشمکش طبقاتی
رکس و مور باتوجه به تمایز وبر میان طبقات تجاری و دارایی معتقدند درحالیکه قدرت در بازار کار عامل مهمی در تعیین قدرت فرد در بازار مسکن است، با وجود این توزیع مسکن وضعیتی بوجودآورده است که در آن فرد میتوانداز لحاظ قدرت دستمزد یک موقعیت طبقاتی خاص را اشغال کند و از نظر قدرت دسترسی به مسکن مطلوب موقعیت طبقاتی دیگری داشته باشد،ازاینرو شکلگیری طبقات تجاری در دنیای کار الزاماً در شکلگیری طبقات دارایی در شهر، تجلی نمییابد. مشکل این رهیافت این است که تعداد طبقات بالقوه که می توان شناسایی کرد تقریباً نامحدود خواهد بود.
از مشکلات نظریه رکس این است که مشخص نیست چگونه باید طبقات گوناگون مبتنی برمسکن را شناسایی کرد. هادون معتقد است بخشی از مشکل موجود ناشی از تکثرگرایی ذاتی در تحلیل طبقاتی وبر نیست بلکه از اغتشاش بین مفهوم سازی طیقات مبتنی برمسکن و شناسایی تجربی این طبقات سرچشمه میگیرد،درحالیکه مدل مفهومی رکس وموربردسترسی به منابع کمیاب مسکن تاکید میکند ولی طبقهبندی آنها اشاره به تفاوت در تصرف و اشغال مسکن دارد. مشکل دیگر تحلیل رکس و مور به پیشفرض آنها در مورد نظام ارزشی واحد در شهر برمیگردد که بر پایه آن صاحبخانه بودن، نسبت به اجارهنشینی و مستاجر شورا بودن نسبت به مستاجربخش خصوصی بودن و زندگی در محلههای بیرونی نسبت به زندگی در محلههای مرکزی شهر،ارزش بیشتری دارد حال اینکه برخی ها علیرغم توانایی سکونت در محله های بیونی هنوز در مسکنهای نامطلوب زندگی میکنند. سومین انتقادی که میتوان علیه بحث رکس و مور مطرح کرد این است که این بحث براساس نوعی سوءبرداشت از نظریه وبر است. گروههایی که رکس و مور آنها را طبقات مسکنی میدانند در اصل طبقه نیستند بلکه گروههای مبتنی بر مسکن اند.
باتوجه به سه مشکل یادشده به این نتیجه میرسیم که تلاش برای بنانهادن جامعه شناسی شهر با شکست روبهرو شده است. درپاسخ به اینکه چرا نمیتوان جامعه شناسی شهری را براساس مفهوم طبقه مسکنی قرارداد،سه دلیل میتوان ارائه کرد:1-تاکیدبردسترسی به مسکن به این معناست که طبقات مسکنی را نمیتوان با انواع تصرف مسکن یکی دانست واینکه تحلیل باید برنظریه قشربندی اجتماعی تاکید کند نه تاکید برنظریه شهر2-تحلیل منازعات طبقه مسکنی صرفاً به بخشی از نظریه جامعهشناسی روابط نژادی تبدیل میشود نه مبنایی برای شکلگیری جامعهشناسیشهری3-این واقعیت که از دیدگاه وبری طبقات مبتنی برمسکن که مور و رکس شناسایی کردند طبقه نیستند بلکه گروههای منزلتی هستند،نشاندهنده این است که تحلیل تقسیمبندیهای سکونتی فقط از طریق تلاش برای نظریهسازی اهمیت الگوهای مصرف برای روابط طبقاتی امکانپذیر است که در اینصورت آنچه نیازداریم نظریه شهر نیست بلکه تحلیل جامعهشناختی مصرف است زیرا مصرف بر روابط طبقاتی تاثیر میگذارد.