نوشته‌های جامعه‌شناسی

✅ مراسم و مناسک مذهبی از دیرباز کارکردهای اجتماعی خاصی داشته است. علل اصلی تداوم این مراسم نیز در یک نگاه همین کارکردهای مذهبی آن است و در تحلیل این مراسم بایستی در کنار ابعاد دینی و مذهبی و فلسفه وجودی آن از نگاه اسلام به کارکردهای اجتماعی آن نیز پرداخت. مراسم مذهبی از گذشته اغلب در مساجد، حسینیه ها، میادین اصلی شهر و منازل برگزار می گردید. برگزاری این مراسم در منازل در جامعه زنان رونق بیشتری نسبت به مردان دارد تا حدی که آن را "مجالس زنانه" نام می¬برند. ولی امروزه شاهد آن هستیم که نقش "مردان" و مشارکت آنها در این مراسم ها نیز پررنگ تر شده است.

✅ اگرچه محدودیت های سیاسی، اجتماعی و فردی حضور زنان در مساجد را علت رونق آن در منازل می دانند(همچون زمان حضرت امام صادق(ع)) ولی امروزه اغلب این محدودیت ها برداشته شده است. از سوی دیگر مجالس خانگی، بیشترین آزادی را در بیان مباحث عمومی جامعه داشته است. خطبا، مردان ریش سفید و زنان دیگر سعی در مرور مسائل روز جامعه در این مجالس داشتند. بعنوان مثال، در دوره دولت قبل این فضاها به سوی طرح مباحث سیاسی نیز کشانده شد.

✅ امروزه اما این مجالس از نگاه بسیاری آسیب های چندی از جمله نظارت ضعیف بر مباحث مطروحه، رواج خرافات و مشکلات اجرایی مراسم در کنار کارکردهای مثبتی همچون تقویت ارتباط همسایگی، حل مشکلات خانوادگی، تربیت اسلامی فرزندان به دنبال دارد. اما از نگاه اجتماعی بررسی این مراسم خانگی از چند جنبه جالب توجه است که در ادامه ذکر می کنم.

✅ نقش پررنگ زنان در این مراسم، آنرا با سایر مراسم های زنانه مشابهت سازی کرده است. به طوریکه زنان در هر مراسمی که به صورت گروهی حضور دارند مصرف تظاهری، تقویت می شود. مصرف تظاهری زنان در پوشاک، مصرف تظاهری در آرایش، مصرف تظاهری در خوراک از جمله آن است. هدف هر زنی از حضور در این مراسم گویا حظ معنوی بردن از آن است ولی این جنبه های غیر کارکردی یا حتی کژکارکردی، برگزاری مراسم مذهبی را از مسیر اصلی دور کرده است. حتی بنا بر مشاهده ها و مصاحبه ها، مصرف تظاهری به سبک های عزاداری در این مراسم نیز کشیده شده است. گریه کردن، اشک ریختن، زاری و دعاها، خواندن قرآن، کیفیت کتب همراه، جانماز، و کیفیت مشکی پوشیدن ها نیز به نوعی تظاهری شده است.
✅ عزاداری متظاهرانه، تظاهری یا نمایشی اما، در افرادی با پایگاه اجتماعی بالاتر بیشتر خود را نشان می دهد. مسجد در جوامع اسلامی بیشتر محلی برای تجمع مردمی با طبقه متوسط و پایین بوده است و حضور کمرنگ افراد مرفه در آن، آنها را بیشتر به مراسم خانگی سوق می دهد و آنها بیشتر به تظاهر در برگزاری مراسم دارند. این نوع تظاهر در عزاداری در طول سایر مصارف تظاهری یا نمایشی قرار داشته و جای بسی بحث بیشتر است.

✅ ارتباط با خدا که در این مراسم بر آن تأکید جدی می شود، به واسطه افزایش حواشی کارکردی این مراسم از مسیر خود خارج یا ضعیف شده است. حتی ارتباط با دیگران در این مراسم نیز به دلیل تظاهری بودن آن عمیق نیست. و در نهایت به نظر می رسد خلوت انسان با معبود خود که گویا کارکرد اصلی آن است به جای قرار گرفتن در یک فضای گمنام(همچون مسجد، حرم یا میادین شهری) به سوی فردگرایی مفرط در قبال سایر حاضرین کشانده شده است.

✅ عدم طراحی مناسب مساجد برای حضور زنان، رشد و توسعه بی حد شهرهای کلان و مشکلات فضایی مراکز مذهبی در کلانشهرها، محدودیت های سخنرانی در مراسم عمومی، رسانه ای شدن مناسک مذهبی(که در جای خود بحث خواهم کرد)، مشغله و گرفتاری مردم و زمان کم برای حضور در مراسم عمومی، تمایل هرچه بیشتر به مصرف نمایشی در ابعاد زندگی و در نهایت چندگانه بودن کارکردهای حضور در مراسم مذهبی خانگی از جمله علل تقویت کننده رشد این مراسم در آینده خواهد بود.

حمید مسعودی - رمضان1437

💯 پژوهشگرام
@isociology