تقلب در پژوهشهای کیفی آسانتر از پژوهشهای کمی!
📌 چندوقتی است که شاهد درخواستهای بسیاری از سوی دانشجویانی شدهایم که تمایل دارند فصل چهارم پایاننامه و حتی رساله خود را کسی غیر از خودشان انجام دهد. با این موضوع روشن میشود که پژوهشهای کیفی نیز در حال بازاریشدن است و به شرکتها و افراد واگذار میشود. به راستی چه اتفاق خواهد افتاد اگر چنین شود؟ آیا دانشگاهها، نشریات و اساتید متوجه خواهند شد که در پایاننامه یا مقالهای که به روش کیفی (مثلاً تحلیل مضمون یا تحلیل روایت) انجام شده است، تقلبی صورت گرفته یا دادهسازی شده است؟ اصلاً گردآوری اطلاعات انجام نشده است؟ به چند نکته جالب در این رابطه اشاره میکنم:
📌 میدانیم که پژوهش کیفی محققمحور است نه ابزارمحور. کنترل ابزار و اعتبار و صحت آن سادهتر از کنترل شخص محقق است. از طرف دیگر زمان بیشتری برای کنترل محقق نیاز است تا ابزار؛ و در انبوه دانشجویان و محققان کنترل آنها کمتر صورت میگیرد. همچنین پژوهش کیفی قابلیت تعمیم به جامعه ندارد و بیشتر به خلق مفاهیم و نظریات جدید منجر میشود. عدم قدرت تعمیم این پژوهشها و قوممداری (خاصگرایی) آنها باعث میشود که هر یافتهای به راحتی مورد پذیرش قرار گیرد.
📌 با توجه به اینکه پژوهش کیفی آزمونپذیر نیست یا لااقل به سختی قابل آزمون است و این هم به بحث قبل مرتبط است، کمتر کسی تمایل دارد که یافتهها را آزمون کند، لذا در این صورت نیز صحت و سقم آن بیشتر به خطر میافتد. چرا که تا وقتی نتوان یافتهای را آزمود و تکرار کرد ناچار باید به آن اعتماد کرد.
📌 خواندن نتایج پژوهش کیفی خستهکننده است؛ اگرچه انجام آن نیز خستهکننده است و زحمت زیادی را از محقق میبرد. زمانبر بودن و خستهکنندهبودن آن هم باعث میشود که کنترل کمتری بر یافتههای آن انجام گیرد و لذا اعتبار یافتهها به زیر سؤال میرود.
📌 خلاقیت یکی از عناصر اصلی در پژوهش کیفی است چرا که محقق محور است ولی خلاقیت کاذب در پژوهش کیفی برتری به حساب میآید. یعنی اینکه با مفهومسازیهای نو این گمان میرود که یافته خلاقانه ابداع شده است در صورتی که در اغلب موارد اینگونه نیست.
✅ چه باید کرد؟
📌 بنا به این موارد اعتماد به پژوهشگر کیفی کلید حل مشکل است؛ تا زمانی که محقق مورد اعتماد نباشد نمیتوان به مسیر پژوهش و یافتهها اعتماد کرد. این یعنی اینکه استاد راهنما به دانشجو و نشریات به نویسنده باید اعتماد و شناخت کامل داشته باشند تا در این میان بهتر بتوانند به یافتههای ارائه شده اعتماد کنند.
📌 بهتر است پژوهش کیفی را در مقام پژوهش معتبر صاحبنظران آن حوزه انجام دهند. صاحبنظر نمیتواند یا کمتر میتواند دانشجوی کارشناسیارشد و حتی گاهی دانشجوی دکتری باشد. صاحبنظر عمری در حوزه خاص پژوهش کرده و حال به انجام پژوهش کیفی در آن حوزه اقدام میکند. برای آموزش و یادگیری اما مشکلی وجود ندارد. پذیرش مقاله نیز میتواند به صاحبنظر بودن نویسنده اتکا کند. پس در دانشگاهها نباید بر انجام پژوهش کیفی در قالب پایاننامه اقدام کرد و اگر چنین کرد باید دانشجو را کنترل جدی نمود.
✅ چند گفتگو:
- استاد: با کیا مصاحبه کردی؟
- دانشجو: استاد مصاحبهشونده رو که نمیشه معرفی کرد!!!
- استاد: فایل صوت مصاحبههات رو بده بهم!
- دانشجو: استاد مصاحبهشونده اجازه نداد ضبط کنم!!!
- استاد: پس متن مصاحبهها رو بده بخونم!
- دانشجو: من که ضبط نکردم متن مصاحبه ندارم، فقط کلیدواژههاست!!!
- استاد: واقعاً مصاحبه کردی؟!
- دانشجو: یعنی شما به من اعتماد ندارید!؟!
📌 این نوشتار نشان از آن ندارد که در پژوهش کمی امکان تقلب نیست بلکه قابل کنترلتر است.
حمیدمسعودی (دانشجوی دکتری جامعهشناسی)