هویتیابی شهروندان از مشارکت در مناسک مذهبی
هویت در معنای چیستی انسان است و هر فردی تلاش میکند به روشهای مختلف به هویتیابی خود بپردازد. پرسشهای سادهای همچون «من کیستم» و «به کجا میروم»، ریشه در شناخت خود و هویتیابی دارد. هویت ابعاد و لایههای مختلفی دارد؛ هویت در خانواده، هویت شناسنامهای، هویت جسمی، هویت اجتماعی، هویت ملی، هویت مذهبی، هویت محلهای از جمله آن است. فرد با حضور در فضاهای مختلف، انجام فعالیتهای مختلف، اعلام نظر و مشارکت میتواند خود را معرفی کند. آنچه در عصر فناوری روی داده است، دگرگونی مفهوم هویت یا تغییر آن و حتی خلق هویتهای جدیدی همچون هویت کاذب یا دوگانه در فضای مجازی است. هرچقدر فرد در نقشآفرینی و مشارکت و نمود نشانهها دقیقتر و واقعیتر باشد، هویت وی نیز نمود مناسبتر و صحیحی خواهد داشت. برنامهها و رویدادهای فرهنگی و اجتماعی از جمله زمینههای معرف ویژگیهای فرد و هویت وی است. رویدادهای مذهبی در ایران ازجمله ایام محرم و صفر جزو روزهایی است که در آن رویدادها، سخنرانیها، مراسم تعزیه و نوحهخوانی، مراسم دعا و قرآنخوانی، برنامههای نمایشی، تهیه و توزیع خوراکیها، لباس و پوشاک خاص، نواهای خاص و ... رخ میدهد. مشارکتکنندگان در این مراسم به دنبال چیستی و هویت خود و الحاق آن به ارزشهای والای انسانی هستند. افرادی که میزباناند به طریقی و افرادی که مخاطب هستند، به طریق دیگر در این هویتیابی مشارکت میکنند. هویت مذهبی بهعنوان یکی از ابعاد هویت نزد ایرانیان برجستگی دارد. این بعد در ترکیب با هویتهای فرهنگی و اجتماعی قرار میگیرد و مقولهای چندبخشی است. رویدادهای محرم و صفر باعث تقویت شناخت ماهیت انسان میشود و پرسشهای بسیاری را پاسخ میدهد. به عبارت ساده، هرگاه فردی در این مراسم نقش ایفا میکند، نمودی خاص از خود را عرضه میکند. مناسک مذهبی در درجه اول بر عواطف فرد تأثیرگذارند، سپس از شناخت و در نهایت بر رفتار فرد تأثیر میگذارند. هرچقدر مشارکت در مناسک مذهبی بتواند بالاتر از بعد عاطفی هویتیابی به ابعاد شناختی و رفتاری نیز بپردازد، این عنصر هویتی عمیقتر خواهد شد. تهییج احساسات و عواطف انسانی در مناسک مذهبی آغازی است بر کسب معارف و دانش مذهبی و این دو مقدمهای برای کنشگری و رفتار متعالی انسانی است. مناسک مذهبی در جامعه فرصت مناسبی است که انسان به معنای واقعی به سبک زندگی مناسب آگاهی یافته و عمل نماید. هویت مذهبی زمانی نمود واقعی پیدا میکند که پیامدها و آثار آن در زندگی شهروندان دیده شود. به عبارت سادهتر، هویت مذهبی واقعی زمانی است که رفتارهای اجتماعی و خانوادگی شهروندان مبتنی بر ارزشهای والای انسانی باشد. شهروندانی هویت مذهبی واقعی را درک کردهاند که در رعایت حقوق سایر شهروندان، در حفاظت از محیط زیست شهری، رعایت قوانین و آداب رانندگی، تعاملات و برخوردهای اجتماعی با سایران، حقوق همسایگان و مشارکت در امور شهری پیشتاز باشند. از آنجا که فعالیتهای مذهبی بیشتر به صورت گروهی انجام میشود، میتواند زمینه ارتقای این فعالیتهای گروهی در زمینههای انساندوستانه و مرتبط با نیازهای زندگی شهری باشد. مناسب است که مناسک مذهبی از تهییج احساسات فراتر رفته و با ارتقای سطح دانش مذهبی شهروندان، آنها را برای زندگی مناسب در شهر و جامعه آماده سازند. مردمیسازی مناسک مذهبی و کاهش دخالتهای نهادهای رسمی در امور اجتماعی این مناسک میتواند نمود واقعی هویت را باعث شود. مدیریتشهری نیز میتواند از این فرصت برای آموزش شهروندانی متعهد و وظیفهشناس بهره ببرد؛ فرصتی که در کمتر جامعهای به چشم میخورد.
حمید مسعودی پژوهشگر اجتماعی جهاد دانشگاهی
روزنامه شهرآرا، ۱۶ شهريور ۱۳۹۸